Zioła

Arcydzięgiel lekarski

Inne nazwy: dzięgiel wielki, litwor, arcydzięgiel litwor, archangelika,
angelika, anżelika, andżelika, dzięgiel szerokoliściowy, dzięgiel wielki,
ciengiel, arcydzięgiel kartuzów, dzięgielnica, ziele św. Ducha, lubscza,
lubszcza, gołębie pokrzywy, anielskie ziele, anielski korzeń.
Angielska: Garden Angelica. Francuska: Archangeliąue. Niemiecka:
Garten-Engelwurz. Rosyjska: Djagil aptecznyj.
Nazwa tej ważnej dla ziołolecznictwa rośliny — Archangełica —
owiana jest legendą, według której sam archanioł Gabriel w czasie
epidemii dziesiątkującej ludzi zstąpił z niebios na ziemię, objawił się
pewnemu zacnemu medykowi, któremu przekazał wiadomość, że
wystarczy żuć korzeń dzięgla, aby się przed chorobami uchronić. Tak
głosi legenda, ale faktem jest, że archangelika wcześnie wprowadzona
została do licznych obrzędów i kultów religijnych. Znana już w czasach
przedhistorycznych (o czym np. w Polsce świadczą wykopaliska
biskupińskie). Arcydzięgiel od dawna znany był ludom nordyckim
i Lapończykom, którzy z jego baldachów i z mleka reniferów
wytwarzali specjalny rodzaj sera, zjadali też łodygi, kłącza i korzenie
tej jednej z nielicznych roślin jadalnych występujących w ostrym
klimacie. W krajach nordyckich arcydzięgiel zyskał tak wielką popularność,
że wprowadzono jego ochronę, co niewątpliwie dało początek
uprawom tego cennego zioła. A z XII-wiecznych zapisków wynika
jasno, że dzierżawca opuszczający gospodarstwo zgodnie z obowiązującym
prawem powinien pozostawić połowę upraw arcydzięgla swojemu
następcy, co było również elementem kompleksowej ochrony
rośliny. Wiemy też, że już w XII wieku uprawą litworu w ogródkach
przyklasztornych środkowej Europy zajęli się zakonnicy, nazywający
roślinę zielem św. Ducha, według których żucie korzenia miało
stanowić gwarancję długowieczności. Arcydzięgiel lakarski wchodził
w skład wielu cudownych leków i mikstur średniowiecza, m.in.
uniwersalnego medykamentu — teriaku, komandorskiego balsamu
(na wszelkie owrzodzenia) i wody karmelickiej (na nerwy i poprawę
trawienia). Wiek XV i XVI w Europie, a więc okres Odrodzenia,
charakteryzuje się m.in. burzliwym rozwojem miast i większych osiedli
ludzkich oraz... licznymi epidemiami, I właśnie w tym okresie historycznym
arcydzięgiel zyskuje największą popularność jako lek przeciwko
różnym chorobom zakaźnym. Również w Polsce w XVI w.
Herbarz Szymona Syreńskiego wymienia arcydzięgiel pośród warzyw
powszechnie uprawianych.
Arcydzięgiel lekarski to roślina lecznicza sięgająca daleko na
północ. Stwierdzenie, że rośnie dziko w północnej Europie to za mało,
gdyż występuje na całym Półwyspie Skandynawskim, na Grenlandii
i Islandii, a nietrudno spotkać ją również w północnej Azji. W Polsce,
gdzie jest chroniony, w stanie dzikim spotykamy go rzadko —
przeważnie w Sudetach i Karpatach, za to znacznie częściej bywa
uprawiany w ogródkach przydomowych i na działkach. Trzeba tu
wspomnieć, że arcydzięgiel lekarski można łatwo pomylić z dzięglem
leśnym (Angeiica sihesths) i rosnącym na wybrzeżach Bałtyku —
dzięglem przybrzeżnym (Angeiica litorałis), które nie są uznawane za
rośliny lecznicze.
Archangelica officinalis to roślina dwuletnia z rodziny baldaszkowatych
(Umbelliferae); w pierwszym roku wytwarza rozetę przyziemnych
długoogonkowych liści, podwójnie lub potrójnie pierzastych oraz
kłącze i korzenie; w drugim roku wyrasta wysoki (niekiedy nawet
2-metrowy) rozgałęziony pęd kwiatowy o liściach łodygowych mniejszych
od dolnych, pojedynczo pierzastych, z dużymi pochwami
obejmującymi łodygę. Kwitnie w czerwcu i lipcu wytwarzając na
końcach łodygi duże, prawie kuliste, 20—40-promienne baldachy
niepozornych żółtawych lub zielonawych kwiatów. Cała roślina
charakteryzuje się silnym aromatem przypominającym piżmo.
Arcydzięgiel na działce czy w ogrodzie łatwo rozsiewa się samorzutnie,
a dla potrzeb własnych wystarczy uprawiać nie więcej niż 10
roślin i wysiewać nasiona corocznie. Propagatorka uprawy ziół —
Danuta Tyszyńska-Kownacka tak pisze o arcydzięglu w swojej książce
Zioła w polskim domu: „W ogrodzie sadzi się go pod płotem, gdzie nie
będzie narażony — jako roślina krucha i łamliwa — na zniszczenie.
Można go również wyeksponować jako roślinę ozdobną na otwartym
terenie. Lubi glebę głęboko uprawioną i żyzną, zasobną w wilgoć.
Udaje się zarówno na miejscu nasłonecznionym, jak i w półcieniu,
Najlepiej wysiewać go od razu po zbiorze nasion, tj. w końcu lipca, do
skrzynek, a następnie po wytworzeniu dwóch par liści właściwych —
przesadzać do gruntu. Wschody ukazują się po 2 tygodniach".
Podstawowym surowcem zielarskim są korzenie i kłącza zbierane
jesienią (najczęściej w drugiej połowie września) nawet już po pierwszym
roku uprawy lub wczesną wiosną w drugim roku, zanim jeszcze
"wybije" pęd kwiatowy. Wykopane korzenie płuczemy starannie i całe
lub krojone starannie suszymy w temperaturze około 35°C. Susz
przechowujemy zawsze w miejscu suchym i chłodnym, a także
osłoniętym przed światłem, najlepiej w szczelnie zamykanych puszkach,
ponieważ często atakowany jest przez szkodniki.
Korzeń arcydzięgla lekarskiego zawiera 1—1,5% olejku etery czego,
którego głównym składnikiem jest /?-felandren, ale znajdują się
też takie terpeny, jak: pinen, cymen, kamfen i limonen. Ważnym
składnikiem Utworu, z zielarskiego punktu widzenia, są też związki
kumarynowe (m.in. umbeliferon, pragolaryna i ostenol) oraz kwasy
organiczne (angelikowy, bursztynowy, malonowy, fumarowy, kawowy,
szczawiowy i cytrynowy). Inne wykryte związki to flawonoidy,
fitosterole, trójterpeny, gorycze, garbniki, żywice, cukry proste, a także
witarnina C i B.